Tom (4 jaar) wist al een hele tijd dat zijn moeder erg ziek was. Ze moest vaak naar het ziekenhuis. Ze werd kaal. Ze kon hem niet meer naar school brengen. Ze lag vaak op de bank. Maar nu moest hem verteld worden dat zijn mama zou gaan sterven. Hoe doe je dat als ouders? De ouders realiseerden zich dat Tom eigenlijk nog niet wist wat sterven was. Hij was er nog niet eerder mee in aanraking geweest. Daarom namen ze hem op schoot en legden ze hem dat zo duidelijk mogelijk uit. Tom luisterde aandachtig. Hij dacht even na en zei toen: ‘kan mama dan ook niet meer mijn veters strikken?’ Op het bevestigende antwoord van de vader dacht hij weer even na. ‘Dan heb ik schoenen met klittenband nodig!’ De ouders keken elkaar even aan. Deze reactie hadden ze niet verwacht. Toch ging de vader diezelfde middag nog schoenen met klittenband kopen met zijn zoon. Later kwamen er nog vele andere vragen, vele verdrietige momenten. Het verdriet om het verlies van zijn moeder droeg Tom zijn leven lang met zich mee. De aanwezigheid van veilige volwassenen, die hem zagen in zijn behoefte en present waren, was voor hem van grote waarde.

Vragen

Tijdens de koffietafel met Eline Zandee over ‘rouw’ kwamen er veel vragen over het begeleiden van kinderen bij rouw. Toen ik als verpleegkundige op een hospice werkte, had ik daar in mijn werk wel mee te maken en daarom heb ik destijds een scholing over dit onderwerp gevolgd. Ik heb de afgelopen tijd veel moeten denken aan deze scholing en bij onze kinderen veel herkend rond het overlijden van mijn vader. Ik geef je graag een aantal dingen door, die we tijdens deze koffietafel hebben besproken hierover:

1. Ontwikkeling. Kinderen ontwikkelen en in elke nieuwe ontwikkelingsfase gaan ze weer op een andere manier door de rouw heen. Ze begrijpen door hun ontwikkeling steeds meer van het verlies en de impact ervan. Er is dan ook weer ‘nieuw’ verdriet.
2. Schakelen en spelen. Kinderen schakelen gemakkelijk tussen het verdrietige en alledaagse dingen. Ze praten het ene moment over hun overleden vader en in de volgende zin over het verjaardagscadeautje dat ze graag willen hebben. Ze integreren het gesprek over een overleden familielid of vriendje in hun dagelijks leven en in hun spel. Dat zegt niet dat ze er minder mee bezig zijn, maar anders. Dat kinderen ‘begrafenisje’ spelen is niet oneerbiedig, maar hun manier van omgaan met de situatie, net zo goed als wij huilend op de bank zitten met een tissue in de hand.
3. Erbij betrekken. Soms wordt gedacht dat kinderen afgeschermd moeten worden van verdriet of van de overledene. Toch is het goed om hen overal bij te betrekken. Enerzijds omdat ze met hun fantasie invullen wat ze niet gezien hebben of niet begrijpen. Er zijn veel voorbeelden bekend dat kinderen daardoor veel engere dingen in gedachten hadden dan dat de werkelijkheid was. Soms krijgen kinderen ook nare dromen. Anderzijds omdat het voor een kind belangrijk is om ‘erbij te horen’. Eén van mijn eigen vroegste herinneringen is dat ik bij een oppas was, terwijl de rest van het gezin naar de begrafenis van mijn oom ging, die jong was overleden. Er gebeurde iets groots en ik was er niet bij, dat ben ik niet meer vergeten.
4. Voorbereiden. Het is goed om kinderen te vertellen wat ze kunnen verwachten. Als iemand langer ziek is en je het sterven verwacht, kun je al voor het overlijden met kinderen bij de begraafplaats gaan kijken. Dat geeft hen een beeld van sterven en begraven en het zorgt voor een stukje herkenning op de dag van de begrafenis. Vertel ze wat ze kunnen verwachten als je bij de overledene gaat kijken en leg uit wat er te zien is. Als ze de overledene willen aanraken, vertel hen dan dat dit anders, kouder, voelt dan anders. Leg uit hoe de gang van zaken is bij de condoleance en de begrafenis. Een helpend prentenboek daarbij is: ‘Pieter heeft verdriet‘.
5. Denkbeelden bespreken. Als een kind zelf aangeeft niet te willen kijken bij de kist, of op een ander moment weerstand heeft of angstig is, probeer er dan achter te komen wat hij denkt. Toen ons destijds 4-jarige zoontje persé niet wilde kijken bij zijn overleden overgrootvader, kwamen we er pas op de terugweg achter waarom dat zo was: hij dacht dat er een soort skelet te zien zou zijn in de kist. Dat soort denkbeelden wil je graag rechtzetten. Aan de andere kant moet afscheid nemen bij de kist geen verplichting zijn. Als een kind dit oprecht niet wil, terwijl je niet het idee hebt dat er onjuiste denkbeelden aan ten grondslag liggen, respecteer je kind daar dan in. Het kan in dat geval wel een overweging zijn om een foto te bewaren van de overledene in de kist. Als je kind er later behoefte aan heeft om dit toch te zien, dan kun je samen deze foto bekijken.
6. Herinneringen delen. Laat de overleden persoon een laagdrempelig gespreksonderwerp blijven. Laat de kinderen zelf een foto uitkiezen voor op hun kamer. Bezoek het graf nog eens. Praat er regelmatig over wat degene die je mist zou zeggen, waar hij van zou genieten. Dat kan pijn doen. Misschien zie je er tegenop omdat je dan gaat huilen. Maar jij of je kind huilt op dat moment niet omdat er over gepraat wordt, maar omdat er verdriet vanbinnen is. Het is zo belangrijk om dat te uiten en samen te delen. Iemand zei eens: ‘toen mijn moeder stierf werd er niet veel meer over haar gepraat. Als iemand iets over haar zei viel er meteen een beladen stilte. Daardoor had ik als kind het gevoel dat ik niet alleen mijn moeder kwijt was, maar dat ik zelfs geen herinneringen aan haar mocht hebben’.
7. Neem de tijd. Je hoeft je eigen verdriet niet weg te houden van je kind. Je kinderen voelen dat aan, ze komen misschien om je te troosten terwijl er geen zichtbare tranen zijn. Je kind hoeft niet de rol van ‘trooster voor mama’ te hebben, maar samen verdriet hebben, elkaar steunen, dat mag. Dat betekent soms ook dat je onder een dekentje op de bank ligt. Of dat je het niet ziet zitten om naar een verjaardag te gaan. Je kunt je daarover schuldig voelen richting je kinderen. Maar weet dat jij er niet voor gekozen hebt om te rouwen. Dit is noodzakelijk en onvermijdelijk. Je groter voordoen dan je bent, helpt uiteindelijk niet. Margriet van der Kooi schrijft in haar boek ‘verdriet is een werkwoord‘: “gras groeit niet door eraan te trekken”. De structuur die je kinderen je geven (opstaan, ze naar school helpen, ze naar bed brengen) is gezond. Maar naast die noodzakelijke dingen heb je rust nodig. Gewoon er zijn, lege tijd hebben. Wandelen zonder doel. Je gedachten toelaten.
8. Andere verlieservaringen. Besef dat kinderen ook rouwen bij andere verliezen. Bijvoorbeeld als je ver weg verhuist, als je kind een chronische ziekte krijgt, als ze te maken krijgen met een echtscheiding. Ook dan is er sprake van rouw. Probeer, in alles wat je zelf meemaakt, je kind te zien en naar hem te luisteren.
9. Uitzicht. Zoek met je kind steeds weer naar de troost van de Heere in Zijn Woord en in het gebed. Hij ziet ons en Hij kent ons verdriet. Zoek samen bij Hem te schuilen. Praat over de dag dat de Heere Jezus op zal staan uit de doden en de graven geopend zullen worden. Lees samen 1 Thessalicenzen 4:13-18 en Openbaring 21. Spreek over de nieuwe hemel en de nieuwe aarde. Onze Fébe (4) vroeg laatst: “maar mama, als de Heere Jezus er is, wat gebeurt er dan met al die gravven die leeg zijn? Gaat de steen er dan weer op of worden die weggehaald…?” We spraken er samen over dat de aarde dan nieuw gemaakt wordt, jong, zoals bij de schepping en dat er op de nieuwe aarde geen graven meer nodig zullen zijn. Dit zijn zulke waardevolle aanknopingspunten om onze kinderen te leren Wie de Heere is en met hen te spreken over het eeuwige leven. Je vindt hier en hier mooie Bijbelse verwerkingen en een video voor kinderen over rouw.

Rouw voor moeders

Mama’s, dit is een moeilijke opgave.

Rouwen om verlies van je kind terwijl je je andere kinderen verzorgt…
Rouwen om het verlies van je steun en maatje, terwijl je hem ook mist in de opvoeding van je kinderen…
Rouwen om de mensen die jou gevormd en groot gebracht en geliefd hebben, terwijl je zelf de nieuwe generatie vormt en grootbrengt en liefhebt.
Of als je rouwt om dat wat er juist niet was en nu ook niet meer komt.

Misschien voelt het alsof je nauwelijks voor jezelf kan zorgen, laat staan voor je kinderen.
Zoek steun bij mensen die je vertrouwt. Houdt er rekening mee dat zij jouw verdriet niet volledig kunnen meevoelen. Ze hebben het nodig dat je hen vertelt waar je doorheen gaat. Vertel ze maar wat je nodig hebt.
Probeer momenten van rust en leegte te creëren.

En vooral: zoek troost bij de Heere, zoals Psalm 27 (berijmd) dat verwoordt:

Want, schoon ik zelfs van vader en van moeder (of vul de relatie maar in..)
Verlaten ben, de HEER is goed en groot;
Hij is en blijft mijn Vader en Behoeder.
Leer mij, o God, Uw weg in allen nood.